مالیات غیرمستقیم برخلاف مالیات مستقیم که مستقیماً از افراد دریافت میشود، بر مبنای خرید و فروش کالا و خدمات به طور غیرمستقیم به مصرفکننده منتقل میشود. در واقع دولت این نوع مالیات را بر روی قیمت نهایی کالاها و خدمات اعمال می‌کند. مالیات غیرمستقیم در هنگام خرید، به صورت غیرمستقیم از مصرف‌کنندگان دریافت میشود. به این صورت که تولید کنندگان یا فروشندگان مبلغ مالیات را در زمان فروش از خریداران می‌گیرند و سپس به دولت پرداخت میکنند.
در واقع، این نوع مالیات در قیمت نهایی کالا یا خدمات لحاظ شده و به طور غیرمحسوس از مصرف کننده دریافت میشود. برای مثال، مالیات بر ارزش افزوده (VAT) و مالیات بر مصرف از رایج‌ترین انواع مالیات غیرمستقیم هستند که به طور معمول با آنها سروکار داریم.
انواع مالیات غیر مستقیم
مالیات غیرمستقیم شامل انواع مختلفی همچون مالیات بر ارزش افزوده، عوارض گمرکی، مالیات بر سوخت و مالیات بر مصرف میشود. هزینه انواع مالیات غیر مستقیم به‌صورت غیر مستقیم از مصرف‌کنندگان دریافت میشود. در ادامه، هر یک مفاهیم مربوط به مالیاتهای غیرمستقیم را به طور کامل شرح می‌دهیم:
- مالیات بر ارزش افزوده
- عوارض گمرکی
- مالیات بر سوخت
- مالیات بر مصرف
مالیات بر ارزش افزوده (VAT)؛ پلی بین کسب و کارها و خزانه دولتی
مالیات بر ارزش افزوده یکی از انواع مالیات غیرمستقیم است که از خریداران کالا یا خدمات دریافت میشود. در واقع مالیات بر ارزش افزوده (VAT) یکی از مهمترین منابع درآمدی دولتها، به‌ویژه در کشورهای عضو اتحادیه اروپا است. این نوع مالیات غیرمستقیم بر اساس تفاوت بین ارزش فروش کالاها و خدمات و ارزش خرید آنها در یک بازه زمانی مشخص محاسبه و دریافت میشود.
مالیات بر ارزش افزوده مالیاتی چند‌مرحله‌ای بوده و در زنجیره تولید و توزیع، از واردات تا مصرف نهایی، بر اساس درصدی از ارزش افزوده بر روی قیمت نهایی کالا و خدمات اعمال میشود. به طور کلی این نوع مالیات بر تمامی کالا و خدماتی که در ازای پرداخت وجه رایج کشور معامله می‌شوند، اعمال شده است.
مالیات بر مصرف؛ از مالیات بر فروش تا مالیات بر ارزش افزوده
مالیات بر مصرف، یکی از انواع مالیات غیرمستقیم است که در هنگام خرید کالا یا استفاده از خدمات از مصرفکننده دریافت میشود. برخلاف دیگر انواع مالیات مثل مالیات بر درآمد یا سود، مالیات بر مصرف، مستقیماً به مصرف مرتبط میشود و نه به میزان درآمد فرد.
به زبان ساده، هرچه فرد خرید بیشتری انجام دهد یا خدمات بیشتری دریافت کند، مالیات بیشتری هم پرداخت خواهد کرد. انواع مختلفی از مالیات بر مصرف وجود دارد:
- مالیات بر فروش
- مالیات بر ارزش افزوده
- مالیات بر کالاهای وارداتی.
در نهایت مالیات بر مصرف یکی از مهمترین سیاست‌های مالیاتی است. محاسبه آن نیز در مواردی به‌صورت طرح تفریقی و در موارد دیگر به صورت طرح تجمعی انجام میشود.
حقوق گمرکی؛ مالیات غیر مستقیم از واردات کالا
یکی دیگر از انواع مالیات غیر مستقیم، حقوق گمرکی و مالیات دریافتی از واردات کالا است که توسط واردکننده کالا پرداخت میشود. بر اساس ماده 1 قانون امور گمرکی، حقوق گمرکی، برابر با 4 درصد از ارزش گمرکی کالا به همراه سود بازرگانی تعیین شده توسط هیئت وزیران است.
این مبلغ به واردات قطعی کالا تعلق گرفته شده و توسط گمرک دریافت میشود. لازم به ذکر است که این هزینه‌ها به خدماتی که در فرآیند گمرکی انجام میشود، ارتباطی ندارد. همچنین بر اساس ماده 5 قانون امور گمرکی، پرداخت حق ورودی، جریمه‌های مرتبط با ترخیص کالا و هزینه‌های خدمات بر عهده صاحب کالا است.
تاثیر مالیات غیر مستقیم بر اقتصاد
مالیات غیرمستقیم اصولا تأثیر قابل توجهی بر قیمت کالاها و خدمات دارند. از این رو انواع مالیات غیرمستقیم می‌توانند بر روی قدرت خرید مردم اثر مستقیم داشته باشند. به عنوان مثال افزایش این نوع مالیات باعث بالا رفتن قیمت کالا و خدمات و در نهایت بالا رفتن هزینه زندگی شهروندان میشود. در نهایت کاهش قدرت اقتصادی، موجب کاهش تقاضا خرید کالاها و خدمات خواهد شد.
از طرفی پرداخت یارانه به واردات، باعث کاهش هزینه‌های مصرفی میشود. اما با این حال بر روی اقتصاد خانوارهای روستایی که تولید کننده برخی از محصولات داخلی کشور هستند، تاثیر منفی خواهد داشت.
در مقابل، اعمال مالیات بر کالاهای وارداتی همراه با ارائه معافیت‌های مالیاتی به بعضی از بخش‌ها، هزینه تولید داخلی را کاهش داده و موجب سودآوری برای سرمایه‌گذاران داخلی خواهد شد.
تفاوت مالیات مستقیم و غیر مستقیم
به طور کلی مالیات به دو دسته اصلی تقسیم میشود: مستقیم و غیرمستقیم.
در مالیاتهای مستقیم، دولت مستقیماً به سراغ درآمد یا دارایی افراد رفته و بدون واسطه مالیات را از درآمد و سود حاصل از کسب و کار اشخاص دریافت می‌کند. اما نحوه دریافت مالیاتهای غیر مستقیم نامحسوس است. به صورتی که در هنگام خرید کالا یا استفاده از خدمات، مبلغ مالیات به مبلغ پرداختی اضافه میشود. به این ترتیب این مصرف کننده است که مالیات را پرداخت می‌کند.
مالیات غیرمستقیم و مالیات مستقیم از نظر نحوه دریافت، پرداخت کننده مالیات، تاثیر بر اقتصاد و سایر موارد این چنینی با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند. در جدول تفاوت مالیات مستقیم و غیر مستقیم مورد بررسی قرار گرفته است.
| ویژگی | مالیات مستقیم | مالیات غیرمستقیم |
| نحوه دریافت | مستقیماً از درآمد، سود یا دارایی افراد گرفته میشود. | به صورت بخشی از قیمت کالا یا خدمات از مصرفکننده دریافت میشود |
| پرداخت کننده نهایی | شخصی که مشمول درآمد یا دارایی است. | مصرف کننده نهایی کالا یا خدمات |
| واسط دریافت | بدون واسطه؛ مستقیماً از فرد یا شرکت دریافت میشود. | از طریق فروشنده یا تولیدکننده دریافت و به دولت پرداخت میشود |
| انواع | مالیات بر حقوق، مالیات بر شرکت‌ها، مالیات بر دارایی | مالیات بر ارزش افزوده (VAT)، مالیات بر مصرف، عوارض گمرکی |
| اثر بر قیمت کالا | اثری ندارد | دارد؛ باعث افزایش قیمت کالا یا خدمات میشود |
| شفافیت برای پرداخت کننده | مشخص و قابل محاسبه است | معمولاً پنهان در قیمت نهایی کالا یا خدمات است |
| اثر اجتماعی و اقتصادی | بیشتر بر درآمد بالا تأثیر دارد (عدالت مالیاتی بیشتر) | ممکن است بر اقشار کم‌درآمد فشار بیشتری وارد کند |
متصدی جمع آوری مالیات غیر مستقیم کیست؟
همانطور که در قسمت‌های قبل هم اشاره شد، مالیات غیر مستقیم توسط مصرف کنندگان کالا یا خدمات پرداخت میشود. به صورتی که مبلغ مالیات به هزینه نهایی معامله کالا و خدمات اضافه شد و مصرف کننده به صورت نامحسوس مالیات را پرداخت می‌کند. به این ترتیب فروشنده یا تولید کننده کالا یا خدمات موظف به جمع‌آوری مالیات و ارسال آن به دولت است.
مزایا و معایب مالیات غیر مستقیم
انواع مالیات غیرمستقیم از مهمترین ابزارهای دولتها برای تأمین منابع مالی و کنترل بازارهای اقتصادی هستند. این نوع مالیات معمولاً در جریان مصرف کالاها و خدمات از مصرفکننده نهایی دریافت شده و نقش قابل توجهی در مدیریت درآمد دولتها دارد. در ادامه، به بررسی مزایا و معایب مالیات غیر مستقیم می‌پردازیم:
مزایای مالیات غیر مستقیم
- ایجاد درآمد پایدار برای دولت:
مالیاتهای غیرمستقیم منبعی ثابت و قابل پیش‌بینی برای تامین بودجه دولتها است.
- سادگی در جمع‌آوری و اجرای مالیات:
مالیات غیر مستقیم به‌راحتی جمع‌آوری می‌شو. چراکه بر اساس مصرف جمع آوری شده و نیازی به نظارت پیچیده ندارد.
- حمایت از تولیدات داخلی:
با اعمال مالیاتهای غیر مستقیم، از کالاهای داخلی حمایت شده و مصرف کالاهای وارداتی کاهش پیدا می‌کند.
- کاهش تبادل پول نقد و فرار مالیاتی:
انواع مالیات غیر مستقیم، اغلب از طریق فروشگاه‌ها یا تولیدکنندگان دریافت می‌شوند، که امکان فرار مالیاتی را کاهش می‌دهد.
- حمایت از سیاست‌های بهداشتی و محیط زیستی:
با اعمال مالیاتهای غیرمستقیم بر کالاهای مضری مثل سیگار یا سوخت‌های آلاینده، می‌توان به بهبود سلامت عمومی و حفاظت از محیط زیست کمک کرد.
معایب مالیات غیر مستقیم
- تاثیر بیشتر بر اقشار کم درآمد:
انواع مالیات غیر مستقیم، معمولاً به‌طور غیر مستقیم بر مصرفکننده تحمیل شده و ممکن است فشار مالی بیشتری بر روی افراد کم درآمدتر داشته باشد.
- افزایش قیمت کالاها و خدمات:
به دنبال اعمال مالیات غیر مستقیم، قیمت کالاها و خدمات افزایش پیدا می‌کند. این موضوع می‌تواند هزینه‌های زندگی را برای مصرف‌کنندگان بالا ببرد.
- کاهش رقابت و نوآوری:
در برخی موارد، مالیات غیرمستقیم می‌تواند به افزایش هزینه‌های تولید و واردات کالاها منجر شود. در نتیجه آن، ممکن است رقابت و نوآوری در بازار داخلی کاهش پیدا کند.
- پیچیدگی در محاسبه مالیات‌ها:
در مواقعی محاسبه دقیق میزان مالیاتهای غیرمستقیم پیچیده بوده و ممکن است در فرایند جمع‌آوری و توزیع آن مشکلاتی پیش بیاید.
- تاثیر منفی بر تقاضا:
معمولا افزایش میزان مالیات غیرمستقیم موجب کاهش تقاضا برای برخی کالاها و خدمات میشود. چرا که به دنبال افزایش قیمت نهایی، مصرف‌کنندگان از خرید برخی کالا و خدمات غیرضروری صرف نظر میکنند.
بررسی قوانین مالیات های غیر مستقیم
قوانین مربوط به مالیات غیر مستقیم از ارکان مهم نظام مالیاتی کشور به شمار می‌آید. این نوع مالیات معمولاً بر دو پایه اصلی استوار است: دریافت عوارض تجمیعی و مالیات بر ارزش افزوده.
- عوارض تجمیعی
در این خصوص قانونی با چندین ماده تهیه شده است. در این قانون ضوابط مربوط به دریافت عوارض و حقوق ورودی کالا و خدمات مشخص شده است. بر اساس این قانون، چهار درصد از کل مبلغ کالاهای وارداتی به‌عنوان ارزش گمرکی در نظر گرفته میشود. این رقم به عنوان مبنایی برای محاسبه حقوق گمرکی و سود بازرگانی به حساب می‌آید.
- مالیات ۱۰ درصدی ارزش افزوده
این قانون در سال ۱۴۰۳ اجرا شده و بخشی از مالیاتهای مرتبط با معاملات است. این قانون حاوی ده‌ها ماده و تبصره بوده که بر اساس آنها چارچوب اجرایی و نحوه محاسبه این نوع مالیات مشخص شده است.
سوالات متداول
مالیات غیر مستقیم چیست؟
مالیات غیر مستقیم از مهمترین ابزارهای دولتها برای تامین منابع مالی و کنترل بازارهای اقتصادی است. این نوع مالیات معمولاً در جریان مصرف کالاها و خدمات از مصرفکننده نهایی دریافت میشود.
چگونه نرم افزارهای حسابداری در محاسبه مالیاتهای غیر مستقیم کمک میکنند؟
نرمافزارهای حسابداری نقش مهمی در ساد هسازی مراحل مربوط به مالیاتهای غیرمستقیم دارند. این ابزارها با دقت بالا، محاسبات مالیاتی را انجام داده و امکان پرداخت و تهیه گزارشهای لازم را برای کسبوکارها فراهم میکنند.
چرا مالیاتهای غیر مستقیم برای دولتها مهم هستند؟
انواع مالیات غیر مستقیم درآمد پایداری برای دولتها ایجاد میکنند. چرا که با هر بار خرید کالا و خدمات، سهمی از مبلغ فروش به دولت پرداخت میشود.
